खोज

समाज भन्ने बित्तिकै समुदाय वा त्यहा बसोबास गर्ने नागरिक, मानिसका रहनसहन, चालचलन, प्राकृतिक बनोट, सामाजिक र आर्थिक बिशेषता, सांस्कृतिक र धार्मिक बिशेषता आदी इत्यादीसंग जोडिएर आउँछ । समाजसास्त्रले पनि भूगोल, जनसंख्या, कला संस्कृतिका आधारमा मापन गरेको पाईन्छ । मुख्यतह बिविधात्मक बिशेषताको एकिकृत प्रारुपता नै समाज हो । समाजमा अप्रतिम रुपमा मानिसको स्वभाव, आचरण र चालचलनलाई आजको नवविज्ञानरुपी हाम्रो समाजले हेर्ने दृष्टिकोणमा फरक देखिएको छ । हुन त मानविय स्वभाव भन्ने बित्तिकै उसको चेतनाको स्तर, मनोबिज्ञान वा उसको साक्षरता भन्ने पनि होला । तथापी थुप्रै मतभिन्नताका बाबजुद समाज गतिशिलतातर्फ उन्मुख छ भन्दा अन्याय नहोला ।
शिक्षा क्षेत्रमा समाजले फड्को मारेको छ । गाउँदेखि सहरसम्म पर्याप्त बिद्यालय स्थापना भएका छन । २०४६ सालपछि गाउँ गाउँमा शिक्षा, उच्च शिक्षा हासिल गर्नका लागि सहरतिर बिद्यार्थी केन्द्रित हुनाले राष्ट्रिय अन्तराष्ट्रिय ज्ञान समेत प्राप्त गर्न सफल भए । जस कारणले साक्षरता दरमा समेत राम्रो नतिजा हासिल भयो । तथापी चुनौती नभएका होइनन् । बिद्यार्थीले के सिके भन्ने महत्वपूर्ण कुरा हो । अहिलेपनि नेपालका विभिन्न स्थानमा सरकारी स्कुलको पहुँच छैन । त्यस स्थानसम्म विद्यालयको पहुँच पु¥याउन सक्ने हो भने आम बालबालिकाको शिक्षा प्राप्त गर्ने अधिकारको ग्यारेन्टी हुन्छ । शिक्षाको पहुँच ग्रामिणस्तरमा नभै सहरमा केन्द्रित भैरहेको परिस्थितिमा अवका दिनमा शिक्षाको भूमिकालाई सरकारले बढाउनु जरुरुी छ । त्यसका साथै नैतिक शिक्षा, सिपमूलक शिक्षा, प्रबिधिमैत्री शिक्षा जस्ता आजका आवश्यक शिक्षा प्रणाली अवलम्बन गर्ने सके समाज आमूल परिवर्तनको दिशातर्फ उन्मुख हुन सक्छ ।

अहिले स्वास्थ्य क्षेत्रमा निकै असाधारण विकास भएको पाइन्छ । भला निशुल्क स्वास्थ्यको ब्यवस्था आम नागरिकले भने प्राप्त गर्न पाएका छैनन् । हरेक जिल्लामा जनस्वास्थ्य कार्यालय स्थापनादेखि साविकका गाविस तहसम्म प्राथमिक स्वास्थ्य सेवाको पहुँच हुनुले आम नागरिक स्वास्थ्य सेवा प्रदायक निकायबाट स्वास्थय सेवा लिन बञ्चित नरहेको जिकिर सजिलै गर्न सकिन्छ । टि.भि, मलेरिया, हैजा जस्ता जटिल प्रकारका रोगबाट समाज बाहिर निस्किसकेको छ भने डेंगु, कोरोना भाइरस, मधुमेह, डिप्रेसन, कार्डियो भास्कुलर डिजिज, अर्बुद जस्ता क्रोनिक रोग नयाँ चुनौतीको रुपमा देखापरेका छन । यसमा पालिका, प्रदेश र संघीय सरोकारवाला निकाय अग्रसर भएर स्वास्थ्य समस्याका विषयमा जिम्मेवार बन्न जरुरी छ । स्वास्थ्य बिमा कार्यक्रमलाई दूरगामी रुपमा प्रयोग र परिभाषित गर्न आवश्यक छ ।

त्यसैगरी सूचना र संचार क्षेत्रले २०४६ सालपछि सामाजिक, राजनैतिक चेतना अभिबृद्धिको विकासमा ठूलो योगदान पु¥याएको छ । सूचना तथा सञ्चारले सामाजिक जागरणका साथै सचेतना र जनचेतना अभियानकोरुपमा समाजमा आमूल परिवर्तन प्रस्तुत गर्न सफल भएको छ । त्यसले आम नागरिकमा जिम्मेवारी आत्मबोध गराएको छ । नेपाल टेलिभिजन संभवतः २०४२ सालमा स्थापना भएदेखि सामाजिक, आर्थिक र राजनैतिक रुपमा समाजलाई सचेत गराउने, प्रशिक्षित गराउने, ज्ञानबद्र्धक साधन सम्प्रेषण गर्ने, जनताका आवाज र अधिकार का लागि आवाज उठाउने जस्ता सराहनीय कार्य गरेर सूचना र संचार क्षेत्रको अमुर्त कार्यसम्पादनलाई फराकिलो बनाएका छन । दर्जनौ पत्रपत्रिकाको स्थापना, एफ.एम. स्टेशन सञ्चालन, इन्टरनेट सेवाको संचालन, मोवाइल सेवा जस्ता अत्याधुनिक प्रविधिमा नागरिक पहुँचले पनि सूचना र संचार क्षेत्रमा कायापलट गरेको छ । जसका कारण सामाजिक क्षेत्रमा अतुलनीय योगदान पुगेको छ । यसमा सूचना तथा संचार क्षेत्रको महत्वपूर्ण भूमिका छ भन्नेमा दुईमत छैन । प्रेस स्वतन्त्रता र वाक स्वतन्त्रताको नाममा सूचना प्रबिधिलाई गलत प्रयोग गर्नेको पनि कमी छैन । तरपनि सैद्धान्तिक रुपमा आजको प्रविधि बिज्ञान यसको आवश्यकता र महत्वलाई आत्मसाथ गर्नु बाहेकको बिकल्प पनि हामीसंग छैन ।

उद्यमशीलता र रोजगारीका सन्दर्भमा पनि मानिसहरु बसाई सराई गरी पहाडदेखि तराईसम्म र तराईदेखि सहरसम्म आउनेजाने क्रम तिब्र रह्यो । नयाँ अवसरको खोजीका लागि मान्छे भौतारिन थाले । परम्पराबादी कृषि क्षेत्रदेखि कृषिको व्यावसायीकरण, औषधी तथा उन्नत बिउ विजनको प्रयोग, पशुपालन क्षेत्रलाई आधुनिकीकरण र फर्ममा बिस्तार, दुध डेरीको संचालन, हाट बजार स्थापना, कृषि तथा पर्यटन महोत्सव संचालन, औजार तथा यान्त्रीकरणको सहज उपलब्धता जस्ता उद्यमशीलता प्रेरित कार्य श्रृजना भएको हामी देख्न पाउँछौ । २०४८ साल पछि नवउदारबादको प्रभावका कारण केही कलकारखाना र उद्योग बन्द भएतापनि संस्थागत रुपमा नयाँ आर्थिक संरचना खडा हुनाले रोजगारी र उद्यमशिलतामा केही विकासका योजना अघि सरेका थिए भन्न सकिन्छ । अर्कोतर्फ देशका होनहार युवापिढी बैदेशिक क्षेत्रमा पलायन हुनाले हाम्रो सामाजिक बनोट र आर्थिक स्थितीमा दख्खल पुगेको सहजै अनुमान गर्न सकिन्छ । पहाडी भूगोलमा उत्पादनशील क्षेत्र बाँझो रहने र तराईको अन्न भण्डारमा महल खडा हुने परम्परा स्थापित हुनुले सबैमा चिन्ता हुनु स्वभाविक नै हो ।

अवको दिनमा नेपाली समाज, राजनैतिक दल, नागरिक अगुवा लगायत सवै क्षेत्रमा चेतना अभिबृद्धिका साथै संगठित हुनु, साझेदारी गर्नु, सहभागिता जनाउनु, सहकार्य गर्नु, प्रश्न उठाउनु, जिज्ञासु हुनु आदी जस्ता मनोबैज्ञानिक विषयबस्तुमा साक्षात्कार हुनुले समाज एक युगदेखि अर्को युगमा स्थानान्तरण भएको अनुभूति गर्न सकिन्छ । शिक्षा, स्वास्थ्य, रोजगारी, उद्यमशीलता र सूचना प्रविधिमा मानविय जीवन आश्रित हुनुले समाजको गतिशिलताको चेतनालाई अभिबृद्धि गरिरहेको छ भन्दा फरक नपर्ला । राष्ट्रिय अन्तराष्ट्रिय क्षेत्रमा नेपालीको उपस्थिती हुनु वा देशको प्रतिनिधित्व हुनु देशकै परिचय स्थापित हुनु हो । त्यो सवैको एउटै कारण हो– हाम्रो लगाव । अर्कोतर्फ ती सवै सम्मृद्धि प्राप्तिमा कुनै अर्को अमूक कारण छैन । अर्कोतर्फ हाम्रो अनुशासन, लगनशीलता, श्रृजनशीलता र चेतना पनि हामी र नेपालको विकासको प्रमुख कारण नै हो । चेतनाले नै गर्दा बैंक तथा बित्तिय क्षेत्रमा आम नेपाली नागरिकको सहभागिता, विभिन्न पेशामा बढ्दो सहभागीता, योजना निर्माणमा तल्लो तहसम्मको सहभागिता जस्ता गतिबिधिले सामूहिकतामा नेपाली समाजको चेतना अभिबृद्धि भएको प्रष्ट हुन्छ । तमाम परिर्वतनका बावजुत अहिलेसम्म देखिएका र थोपरिएका समस्या आज हाम्रा अगाडी नयाँ चुनौती बनेर खडा भएका छन । यी तमाम नयाँ समस्या अर्थपूर्ण ढङ्गले, संयमित तवरले निर्मूल पार्न हामी सबै अग्रसर हुनुपर्दछ । इतिहासका कालजयी हाम्रा सामाजिक उपलब्धीलाई संरक्षण गरी वर्तमानमा भावी योजना तर्जुमा गर्नु र कार्यानयन गर्नु हामी सबैको दायित्व हो । यो दायित्व प्राप्तिमा हामी सवैको ध्यान जानु जरुरी मात्र होइन अनिवार्य आवश्यकता पनि बन्नुपर्दछ भन्ने नै हो ।