खोज

“समय“ लाई सामन्यतया एकदेखि अर्को घटनाको अन्तर का रूपमा परिभाषित गर्न सकिन्छ । यसलाई विभिन्न जुगबाट विभिन्न उपाय अपनाई नाप्ने गरेको पाइन्छ । समय मापन (नाप्ने) प्रणालीको एउटा महत्वपूर्ण अङ्ग हो । कुनै घटना घटेर बितिसकेपछि घटनाको उल्लेख गर्ने बेलादेखि घटना घटेको बेला सम्मको बिचको अन्तराललाई हामी समयले नै नाप्ने गर्छौं ।

समय मानव जीवनको सबैभन्दा महत्वपूर्ण पक्ष हो । यो निरन्तर अगाडि बढिरहेको हुन्छ र एकपटक गुमेपछि कहिल्यै फर्किंदैन । प्रत्येक क्षणमा हामीले समयलाई सदुपयोग गर्नु जरुरी छ, किनकि यही समयको व्यवस्थापनले नै मानिसको सफलतालाई परिभाषित गर्दछ । समयलाई सही तरिकाले उपयोग गर्ने सीप नै व्यक्तिको जीवनको सफलता वा असफलताको प्रमुख कारण बन्छ । ब्रम्हाण्डमा निरन्तर बढिरहने एउटा चिज कुनै छ भने त्यो समय हो । यसकारण नै भनिन्छ, समय कसैको लागि रोकिँदैन । अनि समयलाई कसैले रोक्न सक्दैन । व्यक्ति आफैं रोकिन सक्छ, उसले लगाएको आफ्नो घडीलाई बन्द गर्न सक्छ । तर चाहेर पनि समयलाई कहिल्यै रोक्न सक्दैन । यसकारण नै समय बहुमूल्य छ भन्ने गरिन्छ ।

समयलाई अलि नियालेर अध्ययन गर्याे भने यसमा रहस्य देखिन्छ । ब्रम्हाण्डमा रहेका सबै वस्तुमध्ये भिन्न देखिन्छ । पदार्थ, उर्जा र अन्तरिक्ष जस्तै यसको कुनै भौतिक स्वरुप देखिँदैन । तर कुनै पनि वस्तु भन्दा समय अझ बढी वास्तविक छ । ब्रम्हाण्डमा तपाईं मात्र हुनुहुन्छ भने पनि समयसँगै हुनुहुने छ । तर समय यति सामान्य बनेको छ कि, हामी यसबारे कहिल्यै पनि सोच्दैनौं ।

समयलाई परिभाषित गर्न गाह्रो हुन्छ, किनकि यो एउटा अमूर्त तत्व हो । भौतिक रुपमा यसलाई देख्न, छुन वा अनुभव गर्न सकिँदैन । समयलाई हामी घडी, सेकेण्ड, मिनेट, घण्टा, दिन, महिना, वर्ष आदिमा बाँडेर बुझ्न सक्छौं । यसको परिमाणलाई बुझ्नका लागि हामी घडीको प्रयोग गर्छौं, जहाँ हरेक सेकेण्ड र मिनेटको महत्व हुन्छ ।

समयको महत्वलाई अरु कुनै पनि कुरासँग तुलना गर्न सकिँदैन । यहाँ समयको महत्वका केही प्रमुख पक्षहरू उल्लेख गरिएको छः

व्यक्तिगत विकासः कुनै पनि मानिसको जीवनमा समयले ठुलो भूमिका खेल्छ । समयको उचित व्यवस्थापनले मानिसलाई अनुशासित, जिम्मेवार र सफल बनाउँछ ।

सफलता र असफलताः समय व्यवस्थापनलाई राम्रोसँग गर्ने व्यक्तिले सफलता प्राप्त गर्न सक्छ भने समयको दुरुपयोग गर्ने व्यक्तिले असफलताको सामना गर्नुपर्ने हुन्छ ।

समाज र सम्बन्धः समय व्यवस्थापनको कमीले परिवार तथा समाजमा पनि असर पर्न सक्छ । समय दिन नसकेमा परिवारिक तथा सामाजिक सम्बन्ध बिग्रन सक्छन् ।

प्रेरणा र उत्पादकताः समयलाई सही तरिकाले उपयोग गर्दा मानिसमा प्रेरणा तथा उत्पादकता बढ्छ । यो सीपका रूपमा मानिसको सफलतामा सहयोग पुर्याउँछ ।

समय व्यवस्थापनका उपायहरू

समयलाई राम्रोसँग व्यवस्थापन गर्नका लागि विभिन्न उपाय अपनाउन सकिन्छः

दैनिक योजना बनाउनुहोस्ः प्रत्येक दिनको कामलाई प्राथमिकता अनुसार बाँडेर योजना बनाउनाले कार्यहरू व्यवस्थित र सजिलो हुन्छन् ।

लक्ष्य निर्धारण गर्नुहोस्ः आफ्नो दीर्घकालीन र छोटो समयको लक्ष्य निर्धारण गरेर काम गर्दा समयको उचित सदुपयोग हुन्छ ।

समयको मूल्य थाहा पाउनुहोस्ः प्रत्येक मिनेट र सेकेण्डको महत्व बुझ्न आवश्यक छ, ताकि समय बर्बाद नहोस् ।

समयको हिसाब राख्नुहोस्ः दिनभरि गरेका कामहरूको समय हिसाब राख्दा समय कहाँ खर्च भइरहेको छ भन्ने थाहा हुन्छ, जसले गर्दा सुधार गर्न सकिन्छ ।

ध्यान केन्द्रित गर्नुहोस्ः कार्यमा ध्यान केन्द्रित गर्दा समयको सदुपयोग राम्रोसँग गर्न सकिन्छ ।

समयको प्रभाव

समयको सही वा गलत उपयोगले मानिसको जीवनमा ठुलो प्रभाव पार्दछ । जसरी कक्षा समयमै नगएर पढ्न छाड्ने विद्यार्थी पछि पछाडि पर्छ, त्यसरी नै कुनै पनि कार्यलाई समयमै नगर्ने व्यक्तिले आफ्नो जीवनमा सफलता पाउन गाह्रो हुन्छ । समयले हरेक क्षेत्रमा प्रभाव पार्दछ, चाहे त्यो शिक्षा, व्यवसाय, वा व्यक्तिगत सम्बन्ध नै किन नहोस् ।

समयलाई सबैले समान रुपमा पाउँछन्, तर जसले यसलाई सदुपयोग गर्छ, ऊ नै सफल व्यक्ति बन्छ। हरेक पलको महत्त्व बुझेर र त्यसको सदुपयोग गरेर अघि बढ्न सकिन्छ ।

यहाँ समयको महत्वबारे दुई जनाबिच भएको संवाद प्रस्तुत गरिएको छः

रमेशः नमस्ते सुमन! के छ हालखबर ?

सुमनः नमस्ते रमेश! सबै ठिक छ । के भइरहेको छ त ?

रमेशः के गर्नु यार, अलि समयको कमी भैरहेको छ जस्तो लाग्छ। जति काम गर्न खोज्छु, समय पु¥याउन सक्दिन ।

सुमनः हो नि रमेश, आजकल त सबैलाई समयकै अभाव छ। समयलाई राम्रोसँग व्यवस्थापन नगर्ने हो भने धेरै समस्या आउँछ ।

रमेशः हो र ? तिमीले त समय व्यवस्थापन राम्रोसँग गर्न जान्यौ जस्तो लाग्छ । केही सल्लाह दिन सक्छौ ?

सुमनः अवश्य ! पहिलो कुरा त हरेक दिनको योजना बनाउनु पर्छ । के–कस्ता काम गर्ने, कुन समय गर्ने भनेर योजना बनायौ भने धेरै सजिलो हुन्छ ।

रमेशः त्यो त ठिकै हो, तर कहिलेकाहीँ योजनामा अडिक रहन गाह्रो हुन्छ । अरु केही उपाय छ ?

सुमनः हो, त्यस्तो बेलामा प्राथमिकता निर्धारण गर्नु महत्त्वपूर्ण हुन्छ । सबैभन्दा जरुरी कामहरू पहिले ग¥यौ भने बाँकी काम सजिलै गर्न सकिन्छ । साथै, काम गर्दा ध्यान केन्द्रित पनि गर्नु पर्छ ।

रमेशः ध्यान केन्द्रित ? त्यो कसरी गर्ने त ?

सुमनः मोबाइल, टीभी, वा अरु ध्यान बिगार्ने कुराहरू टाढा राख्ने । अनि, केही समयपछि विश्राम लिने । यसो गर्दा काममा फोकस गर्न सजिलो हुन्छ ।

रमेशः त्यस्तो गर्न त मैले पनि सिक्नु पर्छ । तर, समयको महत्व पनि थाहा पाउन जरुरी रहेछ, होइन र ?

सुमनः बिल्कुलै ! समय भनेको एउटा यस्तो चीज हो, जुन एकपटक गएपछि फिर्ता आउँदैन। त्यसैले, यसको सदुपयोग गर्न जानेर हाम्रो लक्ष्यलाई प्राप्त गर्न हामीलाई मद्दत हुन्छ ।

रमेशः ठिकै छ, म तिमीले दिएको सुझावहरू प्रयोग गरेर प्रयास गर्छु । समयको सही व्यवस्थापनले मेरो दिनचर्या राम्रो हुन्छ जस्तो लाग्यो ।

सुमनः पक्कै पनि ! निरन्तर अभ्यास गर्दा बानी पर्दै जान्छ। कुनै समस्या परे मलाई सोध्न सक्छौ ।

रमेशः धन्यवाद सुमन! तिम्रो सल्लाहले मेरो धेरै कुरा प्रष्ट भयो ।

सुमनः सधैं स्वागत छ, रमेश!

समयको कथा

पुरानो नेपाली कथाहरूमा समयलाई एउटा रहस्यमय र अमूल्य वस्तुको रूपमा चित्रण गरिन्छ । समयलाई भगवानको उपहार मानिन्छ, जसले सबैलाई बराबरी अवसर दिन्छ । नेपाली समाजमा प्रायः समयलाई पौराणिक र धार्मिक कथाहरूमा विशेष स्थान दिइएको छ । यहाँ एउटा प्रसिद्ध कथा छ, जसले समयको महत्त्वलाई उजागर गर्छ ।

एक पटक, एउटा सानो गाउँमा एउटा बुद्धिमान वृद्ध मानिस बस्थे, जसलाई सबैले ‘बाबा’ भनेर चिन्थे । गाउँका मानिसहरू आफ्नो समस्याहरू लिएर उनकोमा जान्थे, र उनी सधै आफ्ना अनुभव र ज्ञानको आधारमा उनीहरूको समस्याहरूको समाधान दिन्थे।बाबाको मुख्य उपदेश थियो – “समयलाई कदर गर, किनभने यो तिमीलाई फेरि फर्केर आउँदैन ।“

एक दिन, एक युवक बाबाकोमा गएर गुनासो गर्न थाल्यो, “मसँग समय छैन । म काममा व्यस्त छु, परिवारको हेरचाह गर्नुपर्छ, अनि आफ्नो लागि समय कतै भेट्दिनँ ।” बाबा मुस्कुराउँदै जवाफ दिनुभयो, “समय सबैको लागि समान छ, कुरा त केवल कसरी प्रयोग गर्ने भन्ने हो ।”

बाबाले युवालाई एउटा पुरानो घडी देखाउँदै भने, “यो घडीलाई हेर । यसले घुम्दैछ र प्रत्येक क्षण बित्दै गएको छ। तर यो घडीले आफूलाई रोक्दैन; किनभने यो आफ्नै कर्तव्यमा अडिग छ। योसँगै हाम्रो जीवन पनि समयसँगै अघि बढ्दै जान्छ। त्यसैले, समयको उचित प्रयोग गर र जीवनमा सन्तुलन कायम राख ।”

यो कथा सुनेर, युवकले आफ्नो जीवनको समयको महत्त्व बुझ्न थाल्यो र काम, परिवार र आफैंका लागि समय छुट्याउन थाले। बाबाको उपदेशले उसलाई मात्र होइन, गाउँभरिका मानिसहरूलाई समयको उचित प्रयोग गर्ने प्रेरणा दियो ।

यस कथाले समयको मूल्य, सन्तुलन र अनुशासनको महत्व बुझाउँछ । नेपाली संस्कृतिमा यस्ता धेरै कथा छन्, जसले समयको महिमा र यसको सही उपयोगको महत्वलाई जनमानसमा फैलाउने काम गर्छन् ।

निष्कर्ष

समय भनेको हाम्रो जीवनको यस्तो अमूल्य सम्पत्ति हो, जसको सदुपयोग गरेर नै हामी हाम्रो लक्ष्य प्राप्त गर्न सक्छौं। यो निरन्तर गतिमा रहेको एक मात्र शक्ति हो, जसलाई रोक्न सम्भव छैन। त्यसैले, समयको सही उपयोग गरेर जीवनमा अघि बढ्नु नै बुद्धिमानी हो।

समय मापनका इकाईहरू
– १ शताब्दी वा सहश्राब्दी = १००० वर्ष
– १ शताब्दी = १०० वर्ष
– १ अर्ध शताब्दी = ५० वर्ष
– १ दशक = १० वर्ष
– १ वर्ष = १२ महिना ≈ ३६५ दिन (लीप वर्षमा ३६६ दिन)
– १ महिना ≈ २८ देखि ३१ दिन ≈ ४ सप्ताह
– १ कृष्ण पक्ष÷शुक्ल पक्ष = १४ दिन = २ सप्ताह
– १ सप्ताह = ७ दिन
– १ दिन = २४ घण्टा
– १ घण्टा = ६० मिनेट
– १ मिनेट = ६० सेकेण्ड
– १ सेकेण्ड = (अन्तर्राष्ट्रिय समय मापनको एकाइ र आधार)
– १ मिली सेकेण्ड = १÷१,००० सेकेण्ड
– १ माइक्रो सेकेण्ड = १÷१,०००,००० सेकेण्ड
– १ न्यानो सेकेण्ड = १÷१,०००,०००,००० सेकेण्ड
– १ पिको सेकेण्ड = १÷१,०००,०००,०००,००० सेकेण्डको भाग
– १ फेमटोसेकेण्ड = १÷१,०००,०००,०००,०००,००० सेकेण्डको भाग
– १ एट्टोसेकेण्ड = १÷१,०००,०००,०००,०००,०००,००० या सेकेण्डको भाग