खोज

नेपालगञ्ज, १२ असोज ।
बर्दिया मैनापोखका किसान जगदिश थारुले गत जेठको तेस्रो साता छरेको धानको बाला अहिले खेतमा लहलह झुलेको छ । उनले धानको ब्याड नराखेर सिधै खेतमा छर्ने गरेकाछन् । उनको खेत वरिपरि उनका छिमेकीले रोपाइँ गरेको धान र उनले छरेको धानमा कुनै फरक देखिँदैन । छरुवा खेती गर्न थालेको दुई बर्ष भएको जगदिश बताउँछन् ।

धान खेतीमा लगानी र उत्पदन जोड्दा बराबर भएपछि छरुवा धान प्रविधि अपनाएको उनको भनाई छ । ‘खेताला बिना २५ कठ्ठा क्षेत्रफलमा छरुवा धान खेती गर्दै आएको छु ।’ जगदिश भन्छन्, ‘एकजना खेताला बराबर ७ सयको दरले ज्याला खर्च अझ उनीहरूलाई खाजा खुवाउनु पर्छ, भनेको समयमा खेताला पनि पाईदैन ।’ जगदिशलाई देखेर यस बर्ष बर्दियाको बढैयातल गाउँपालिका–६ मैनापोखरका करिब ८ जना बढी किसानले छरुवा धान खेती गरेकाछन् । ५६ बर्षिय जगदिशले छिमेकी ६ जनाको खेतमा आफैले धान छरेर सहयोग गरेको सुनाए । एक घण्टामा करिब दुई बिघा क्षेत्रफलमा धान छर्न सक्ने बताउने जगदिशलाई मैनापोखर क्षेत्रमा धान छर्ने बेला सबैले सम्झिने गरेका छन् । हातले छर्दा पनि एउटै दुरीमा धान झर्ने अनुभव भएको भन्दै धान छर्ने बेला सबैले बोलाउने गरेको जगदिश बताउँछन् ।

बढैयाताल ७ तिलकानाका ३१ बर्षिय युवा आशिष भट्टराईले पनि गत बर्ष १० बिघा क्षेत्रफलमा छरुवा प्रविधिबाट धान खेती गरे । कम लागतमा बढी उत्पादन भएपछि उनले यस बर्ष थप १० बिघा जमिन लिजमा लिएर ब्यवसायिक धान खेती गरेकाछन् । उनी भन्छन् ‘सायद अब म कहिल्यै रोपाई गर्दैन, मलाई लाग्छ छरुवा प्रविधिबाट ४० बिघा क्षेत्रफलमा पनि एक्लैले खेती गर्न सक्छु ।’ भट्टराईले खेत हेरफेर गर्न र पानी लगाउनको लागि अर्का एकजना सहयोगी राखेका छन् । उनी सँगै अफूपनि खेतमा बराबर खटिने गर्छन् । सिँचाइको सुविधा भएको खेतमा सहि समयमा धान छर्ने र समयमै झार मार्ने औषधि छर्न सकेमा अरू मेहनत त्यति गर्न नपर्ने भट्टराईको अनुभव छ । छरुवा खेती गर्दा रोपाइँ गर्ने खेताला र धान गोड्ने ज्यामीको खर्च लागत घट्ने उनी बताउँछन् । जुनसुकै धान छरेपनि उत्पादन राम्रो हुने भट्टराईको अनुभव छ ।

‘यस बर्ष ‘बहुगुणी दुई’ जातको धान छरेको छु, हेर्दा रम्रै फलेको छ ।’ घरको खेतमा रोपेको धान घरमा खान ठिक्क हुने र लिजमा लिएर खेती गरेको धान सहकारीलाई बिउको रूपमा बिक्री गर्दै आएको भट्टराई बताउँछन् । ‘यहि खेतमा तीन बाली लगाउने गरेको छु ।’ उनी भन्छन् –‘अब बर्खे धान काटी सकेपछि लगत्तै आधा जमिन तोरी र आधामा गहुँ छर्नकोलागि खेत तयार हुन्छ, तोरी पछि त्यसमा बसन्ते मकै खेती हुन्छ ।’ सहज रूपमा कृषि पेशालाई निरन्तरता दिईरहन छरुवा प्रविधि उपयुक्त रहेको भट्टराई बताउँछन् ।

बर्दिया राजापुर नगरपालिका– ३ नंगापुरका किसान नाचुराम थारुलाई छरुवा धान खेतीको अझ धेरै अनुभव छ । उनले विगत ६ बर्षदेखि चैते र बर्खेधान खेती गर्दा छरुवा प्रविधि नै अपनाउँदै आएको बताउँछन् । उनी भन्छन् ‘छरुवा प्रविधि अपनाएदेखि रोपाई गर्ने तर्फ ध्यान नै जाँदैन, चैते र बर्खे धान सबै छरेर खेती गर्दै आएको छु ।’ नाचुरामले चैते र बर्खे खेती गर्दा ‘हर्दिनाथ’ जतको धान छर्ने गरेको र रोपाइ गरेको धान भन्दा उत्पादनमा कुनै फरक नपाएको बताउँछन् । छरुवा धान कस्तो फल्दो रहेछ भनेर टाढा टाढाबाट कृषकहरू आफ्नो धान खेत अवलोकन गर्न आउने गरेको नचुराम बताउँछन् । उनी भन्छन् ‘मेरो धान खेत अवलोकन गर्न आएका कृषकहरू जो पनि प्रभावित भएर जानुहुन्छ ।’ आफूले जानेको छरुवा खेतीको अनुभव सुनाउँदा धान खेत अवलोकन गर्न आउनेहरू अब छरुवा नै गर्ने भनेर उत्साहित भएर जाने गरेको र कतिपयले आफूलाई देखेर छरुवा खेती गर्न थालिसकेको नाचुराम बताउँछन् ।

बर्दिया भन्दा सुदुरपश्चिमको कञ्चनपुरमा अझ बढी किसानले छरुवा प्रविध अपनाउन थालेको कृषि ज्ञान केन्द्र कञ्चनपुरले जनाएको छ । पछिल्लो समय एउटै दुरीमा धान र मल सँगै छर्ने कृषि यन्त्रले छरुवा प्रविधिमा किसानलाई थप सहज भएको परियोजना कार्यान्वयन इकाई कञ्चनपुरका वरिष्ठ कृषि अधिकृत सन्जु उपाध्याय रिमालको भनाई छ । उनी भन्छिन् ‘सि ड्रील मेसिनले लाईनमा बिउ छर्न सकिने भएकाले मान्छे लगाएर गोड्न र बजारमा पाईने रोटेटरी वीडर मेसीनले गोडन् पनि किसानलाई सहज हुन्छ ।’ आधुनिक कृषि यन्त्र सि ड्रील मेसिनले रोप्दा चिसो तर भुरर्भुराउँदो माटोमा रोप्न मिल्ने र हातले छर्दा ब्याड छरे जस्तै हिलोमा छर्न सकिने वरिष्ठ कृषि अधिकृत रिमालको भनाई छ । सुदुरपश्चिममा छरुवा धान खेतीलाई आधुनिक कृषि यन्त्र र प्रविधिसँग जोडेर धेरै कृषकहरूले अपनाउन थालेको उनको भनाई छ ।
पछिल्लो समय ज्याला महंगो र आवश्यक परेको समयमा खेताला पाउन मुस्किल भएपछि छरुवा प्रविधि अपनाएको किसानहरू बताउँछन्, तर, धान सँगै उम्रिने झारपात नियन्त्रण नै छरुवा धान खेतीको एक मात्र चुनौती रहेको कृषकहरूको भनाई छ । उम्रीनु भन्दा अगाडी र उम्री सकेपछि सिफासि गरिएको अनुपातमा सावधानी पूर्वक झार मार्ने विषादी प्रयोग गर्न सकेमा किसानले छरुवा प्रविधबाट धेरै लाभ लिन सकिने कृषि विज्ञहरूको सुझाव छ ।